U početku bješe riječ. I to riječ koja traje u beskrajnim krugovima zvijezda tražeći i gubeći sebe. Beskrajna putovanja kroz reljefe života koji se beskonačno dopunjuju, uz prave riječi sanjara /umjetnika posjeduju smisao. Često taj smisao biva sakriven, ali kroz forme umjetnosti, poput književnosti, muzike, plesa i teatra, poruke i simboli se otkrivaju, i to onom ko zna da čita. Dvosmislenost u različitim bojama pitura umjetnost, baš kao i Morisonova poezija – slojevitost u njegovom izrazu, izazovan je zadatak za dešifrovanje – ali zar to nije prava priroda pisane riječi? Istraživač i eruditsko oko, Jelena S. Perić, dr teatrologije, pozorišna kritičarka Radio Beograda 2 , prepoznala je svoju poeziju, muziku i riječ Džima Morisona, želju za istraživanjem smisla u kom je mapa riječ, a putevi beskrajna polja književnosti, pozorišta i istorije. Dešfruje, pojednostavljuje i svojim refrenom rasvjetljava složena umjetnička djela. Na sceni i papiru.
Time što pišem pozorišne kritike, naučne radove i eseje vezano za pozorišnu umjetnost, pišem iz perspektive istraživača i naučnika, ne slobodnog strelca i stvaraoca. Kroz pisanje te vrste pokušavam da dam lični pečat, jer kada pišem, bez obzira na to što je naučna tema, trudim se da to bude čitljivo svima. Ne volim naučni stil, bez u formi u kojoj morate da zadovoljite dok pišete naučni rad. Želim da to čime se bavim, konkretno pozorištem, pozorišnom istorijom, kritikom i dramskom književnošću, bude zanimljivo i nekom ko voli pozorište kao umetnost i nekom ko tek treba da se zainteresuje za pozorište, ali i stručnoj javnosti. Kada pišem, moram da budem objektivna, stojim iza svojih reči i stava. U radijskoj kritici, ograničenje je na četiri minuta, što nije isto kao nekoliko stubaca teksta. Postoje predstave koje su toliko dobre, da vas jednostavno inspirišu da pišete, želite da ih raščlanjujete, povezujete, da se igrate, tražite paralelu sa nekim književnim delima. Vi tačno prepoznjete stil nekog reditelja. To je odlično, jer ako je dobra predstava, možete da pravite paralelu sa prethodnim predstavama. Ima naravno i onog drugog, recikliranja. Kod pozorišne kritike, ne prepričavam, ali moram čitaocu odnosno slušaocu dati siže. Kroz postupke junaka pokušavam da objasnim siže predstave, dramsku radnju, ali ne radim to do kraja, jer publiku treba zainteresovati da dođu i pogledaju predstavu. Ako je nešto loše, na inteligentan način ću provući kroz tekst. Ko želi da shvati, shvatiće.
Trudim se da predstavu gledam kao običan gledalac, a onda kao pozorišni kritičar. Kada gledate kao kritičar, tražite sve aspekte, ali morate posmatrati i kao gledalac koji će možda preporučiti i reći: „ Idi i pogledaj ili zaobiđi u širokom luku.“ Treba biti oštar, ali imati meru i granicu. Potrebno je da se trud i rad ljudi ceni. Sve zavisi da li reditelj voli glumca ili ne voli. Odnosno voli li sebe kao reditelja, ili voli glumca. Ako dramski pisac i reditelj vole i i poštuju glumca, predstava mora biti kvalitetna, objašnjava sagovornica siže pristupa i pisanja jedne pozorišne kritike.
Jurite simbole u nekoj predstavi
Uvijek je znala da će se baviti riječima, pisanjem, umjetnošću dekodiranja smisla. Jaka intuicija, praćenje duha i vjere na mapama života u kom je poziv teatrologa – ljubav, erudicija i širina koja se mora posjedovati i karakterno.
Ne verujem u slučajnosti. Ja sam još kao dete od tri godine, zamišljala sebe kako sedim za pisaćom mašinom. Nosila sam stalno velike, radiofonske slušalice. Bilo mi je samo bitno da sam u svetu pozorišne i filmske umetnosti i da budem doktor nauka. To sam i rekla sa sedam godina, da ću biti doktor nauka. Kada sam bila malo starija, izjavila sam da ću studirati književnost, ali ne da bih bila profesor koji predaje, već da bih se bavila dramskom književnošću, pisala, objavljivala i da se ta moja reč čuje sa scene. Kroz jaku intuiciju, praćenje duha i vere. Treba postojati velika ljubav i erudicija, širina i znanje. Da bi pisali književnu, pozorišnu ili filmsku kritiku, vama ne treba samo znanje onoga čime se bavite, već znanja iz sociologije, filosofije, politike, istorije – zvanične i nezvanične/alternativne. Onda sve to spajate. Za shvatanje dramskog dela, što govorim i studentima, jako je važno da razumete kontekst u kom je neko delo nastalo. Život autora, društvene i političke prilike u zemlji tog vremena, Evropi ili svetu, sve je značajno. To je stvarno ono što je lepota mog poziva kao teatrologa, jer kroz istraživanje određenih repertoara, tačno možete pratiti kada su i koje predstave bile aktuelne i zbog čega. Da bi napisao dobru pozorišnu kritiku, moraš biti osoba koja ima širinu. Sagledavaš sa različitih strana, aspekata, koje možeš povezati, jurite simbole u predstavi. Dekodirate na neki vaš, ličan način delo koje gledate. Morate da imate znanje. Uvek se trudim, pre nego odem da gledam komad, da prethodno pročitam dramski tekst. Polazište za jednu dramsku predstavu je dramski tekst. Može da bude dobar, manje – više dobar, a u zavisnosti od reditelja i glumaca, dobijamo i finalni proizvod – predstavu. Suština je reč i sve što se krije između redova, cijeni Perić.
Koliko je moćna riječ na papiru, toliko je ubojitija izgovorena na sceni.
Pozornica je uvek bila jedna vrsta tribine. Ima jedna misao koju stalno citiram – „ Izgovorena reč sa scene je kao pištolj. Ona odjekuje i puca mnogo više i jače, nego ta ista reč napisana na papiru.“ Predstava „Kad su cvetale tikve“ – redak primer da sam autor dramatizuje svoj tekst, ušla je u anale pozorišne istorije kao zabranjena predstava. Ta zabrana je stigla lično od Josipa Broza Tita. Bukvalno je bila jedna rečenica u pitanju – „Gori su nego Nemci“. Ta rečenica postoji i u knjizi, ali jedno je kada čitate, a drugo kad neko u uniformi vojnika to i kaže, što je jače i ubojitije, govori Perić.
Katarza i modernost svevremenskih tema
Sagovornica ima ozbiljan pozorišni staž. Od svoje treće godine sa roditeljima odlazi u pozorište lutaka Pinokio, Boško Buha. Zatim, kasnije gleda i klasične komade u svom rodnom Vršcu, na Pozorišnom festivalu klasike, koji kao jedini u regionu, njeguje klasiku, ali na moderan način. Prirodno se nameće pitanje, kojim se predstavama uvijek vraća?
To je predstava „Velika drama“, Siniše Kovačevića, koja je postavljena na scenu 2002. godine. Igra se sve vreme. Priča je o Golom otoku, podelama, stradanjima. Neki glumci su odrasli, ne mogu više da igraju. Nažalost, glumci, poput: Mrguda Radovanovića, Ružice Sokić, Rade Đuričin su preminuli. To je dramski tekst koji kao takav treba uvesti u lektire. Ono što je za rusku književnost, „Rat i mir“, za mene je to kod nas „Vreme smrti“ i „Velika drama“. Gledala sam je šest puta, prvi put 2005. godine. Sa te predstave ljudi izlaze u suzama i doživljavaju ono što je osnovna uloga pozorišta, katarzu. Sledeća predstava koju sam gledala kada sam bila dete i često je uzimam za primer je „Banović Strahinja“. Svetozar Cvetković igra Banović Strahinju dok Branimir Popović tumači ulogu Vlaha Alije. Pamtim da se Vlah Alija pojavljuje na harlidejvidsonu – to je komad koji na moderan način predstavlja ozbiljnu priču o praštanju, ljubavi, porodici i opet podelama. Nikita Milivojević potpisuje režiju, dok je Mihiz radio dramatizaciju, u produkciji Budva Grad Teatra. Zatim, predstava koja je premijerno prošle godine postavljena u Beogradu – „Svetlost Velegrada“, kao omaž Čarliju Čaplinu, takođe u režiji Nikite Milivojevića. Ne izgovara se nijedna jedina reč na sceni, sve je dar glumaca da pantomimom, telom, mimikom, sa puno muzike iznesu priču. To je neka vrsta postavke filma Svetlost velegrada na scenu, odnosno pokazatelj šta talentovan glumac može da uradi od svog lica i tela kao instrumenta. Na ovoj premijeri su bili neverovatni aplauzi. Komad „Naš razred“, u režiji Tatjane Mandić Rigonat, rađen na sceni „Raša Plaović“, grozno je teška predstava rađena po istinitom događaju, ali katarzična, surovo lepa u vrsnoj izvedbi mlade glumačke ekipe, ističe Perić.
Saradnja, ljubav, plemenitost
Utisci sa Međunarodnog festivala glumca u Nikšiću i Nikšića kao Evropske prestonice kulture 2030, nose određenu atmosferu srdačnosti, profesionalnosti i ljubavi prema umjetnosti kao načinu života.
Ovde postoji jedan specifičan geopolitički položaj i tradicija, jer je ogroman broju ljudi iz pozorišnog, umetničkog i političkog života baš iz Nikšića. Ljudi koji su u pozorištu, predivni su domaćini i jednostavno mi koji smo gosti sa različitih strana i republika, osetili smo se dobrodošlo. Oseti se neka toplina, ljubav prema poslu, gostima, prema tom pozorištu, gde se dešavaju okupljanja. Drago mi je što ima mladih ljudi, koji su neopterećeni nekim dešavanjima iz prošlosti. Pozorište i umetnost mogu da spajaju ljude, kroz saradnju, ljubav i plemenitost. Pripadamo istom narodu i području, sa malim ili većim razlikama u jeziku i govoru. Emocija je najvažnija. Prenosi se i nemuštim jezikom, dodirom, pokretom, mimikom. Mi ne možemo promeniti svet, pokušavalo se, ali svaka revolucija pojede svoju decu. Možemo da radimo na sebi i budemo bolji i na taj način se menja svet, zaključuje Jelena Perić, koja istraživanjem riječi i smisla taba put na mapi umjetničkog stvaranja u kom se štampa evolucija ljudskog duha.
(Opširnije u narednom izdanju časopisa Pozorište)
Razgovarala: Milena Radonjić