Istorijat Nikšićkog pozorišta

Od „Slobodarke“ do profesionalnog teatra

„Ako hoćete da upoznate neki grad, onda prvo upoznajte njegovo Pozorište“

Dobrovoljno pozorišno društvo (1884)

Kroz istoriju teatra može se čitati i istorija jedne sredine, ali i društva u cjelini. A istorija urbanog Nikšića i kulturnog identiteta Crne Gore, skoro da se poklapa sa počecima pozorišnog života u gradu pod Trebjesom. Zamajac kulturnog preporoda Crne Gore, nakon priznanja njene suverenosti na Berlinskom kongresu (1878), rame uz rame sa Cetinjem, bio je Nikšić. Od turskog vojnog utvrđenja, za deceniju i po, Nikšić je postao moderna varoš, sa svim atributima ondašnjeg vremena. Uporedo sa privredom i zanatstvom, osnivane su kulturno – prosvjetne ustanove i društva, među kojima se naročito isticalo Društvo nikšićke čitaonice, odakle je i krenula ideja o osnivanju pozorišta, koje će decenijama ispisati bogatu teatarsku povijest. Znali su to dobro svi oni, koji su, u tom, ni malo naklonjenom vremenu, Crnoj Gori trasirali put ka razvijenom dijelu svijeta, težeći da, nakon krvavih ratnih poprišta, u miru grade prepoznatljivi kulturni imidž, kojima bi se mogle ponositi i daleko razvijenije i prostorno veće sredine od naših.

Nikšićko pozorište je pored Kraljevskog pozorišta „Zetski dom“, najstarije pozorište u Crnoj Gori. Izuzimajući njegove „bolne padove“ zbog gašenja i ratnih razaranja, ono je ne samo u kulturološkom, već i istorijskom smislu, spona izmeđe tri vijeka. Njegove „daske“ iznjedrile su plejadu dramskih umjetnika, koji su slavu stekli van granica Crne Gore.

A sve je počelo sredinom januara, davne 1884. godine kada je u Nikšić, sa Cetinja stigla vijest o osnivanju tamošnjeg Dobrovoljnog pozorišnog društva. Uprava Društva nikšićke čitaonice, sredinom januara 1884. godine, odlučila je da osnuje pozorišno društvo. „Glas Crnogorca“ piše: „Pošto po Novoj godini puče glas da je Cetinjska čitaonica obrazovala pozorišno društvo, koje je na opšte zadovoljstvo predstavljalo ‘Balkansku caricu’, u Nikšiću se pokrenuše razgovori i dogovori gdje se od mlađe vrste sastanu dva i tri, govore o toj predstavi, pitajući se bi li smjeli uložiti u tako poduzeće. Mlađi bismo… a stari su zatezali, kako bi uložili u ono o čemu ni deseti nije ni izdaleka poznat…“. Za prvu predstavu odabrana je drama „Slobodarka“,Manojla Đorđevića Prizrenca. Hroničari zabilježiše da su uloge u nikšićkom pozorišnom „prvjencu“ vješto podijeljene. Pozornicu su izgradili diletanti, a jeromonah manastira u Župi Josif Katurić, je „za vrlo malu cijenu opiturao koltrime i kulise“. Prvi pozorišni oglasi pojavili su se 14. februara, a dva dana (16. februar) kasnije pred prepunom salom Bekica Šobajić, govorio je o značaju otvaranja pozorišne scene – „prve iza prve na Cetinju“. „Glas Crnogorca“ objavio je vijest o tom događaju: „…Nikšićani sustopice za Cetinjanima. Ne dadu im baš da se sami kite lovorikama! Tako i treba (…) Srećno da Bog da“! Imena glumaca nijesu poznata, ali je zabilježeno da su „jedno po jedno činili takav utisak da se publika nije mogla zadržati od jasnih usklika: Bravo, živjeli… Pozorišna sala je bila mala, a sjutradan svak je s udivljenjem pričao kako je sjajna predstava ispala. Predstava je ponovo izvedena… Odziv publike je bio i tada odličan, tako da su jedan drugome sjedjeli u krilu i sama predstava tekla je bolje“. Vijest o prvoj izvedenoj predstavi u Nikšiću brzo je stigla do Cetinjskog dvora. Čestitke su uputili: Simo Matavulj, Pavle Rovinjski, Jovo Mašanović, Jovan Lipovac, Mitrofan Ban. Knjaz Nikola, pola godine kasnije, prilikom posjete Nikšiću, tražio je da se „Slobodarka“ ponovo igra. Međutim, predstava nije igrana, jer su neki diletanti bili odsutni. Početkom 1885. godine pripremljena je drama „Krst i kruna“, Jovana Subotića, koja je privukla posebnu pažnju Nikšićana. Od glumaca u toj predstavi poznata su imena: Niko M. Martinović, Simat Pikić, Lazar Milutinović i Božo Katurić. Ubrzo je izvedeno i djelo „Smrt Stevana Dečanskoga“, Jovana Sterije Popovića. Prilikom izvođenje te drame, Bekica Šobajić, u ulozi vojvode Vilovića „u teatarskom zanosu umalo sabljom nije posjekao diletantkinju Milicu Mijušković“. Te dvije predstave izvedene su ponovo, četiri mjeseca kasnije, prilikom dolaska Knjaza Nikole u Nikšić. Iz tog perioda zabilježeno je: „…po knjaževom ponašanju, viđeti je bilo da je zadovoljan prikazanim predstavama kao i radom nikšićkog Pozorišnog društva“. Nedugo nakon tog događaja, tačnije 19. decembra 1886. godine, na Nikoljdan, izdvaja se premijerno izvođenje „Balkanske carice“, Nikole I, koju je odgledalo oko 300 ljudi. Predstava je prikazana u kući braće Makrid. Nakon „Balkanske carice“, izvedena je još jedna predstava – „Miloš Obilić“, Jovana Sterije Popovića, nakon čega je 1890. godine, Društvo prestalo sa radom zbog nedostatka prostora za probe i izvođenje predstava. Pozorišna imovina, kostimi i rekviziti, kao i druga oprema predata je Nikšićkoj čitaonici, sve do 1891. kada je Društvo ponovo počelo sa radom i to Gogoljevim „Revizorom“. Predstava je izvedena u školskoj dvorani, a sav prihod od predstave upućen je Gradskoj čitaonici. „Revizor“ je ponovo igran i to u „areni trebješke glavice“. U martu 1896. godine publika je odgledala „Tri bekrije“, „komad pomalen, ali prilično dopadljiv“. Cjelokupan prihod od 60 fiorina ustupljen je Nikšićkoj čitaonici. U decembru iste godine igrane su komedije: „Čestitam“ i „Ciganin“ u korist nastradalima od poplave u Crmnici i okolini Ulcinja. Početkom 1897. godine pripremljena je drama „Dejan“, N. Nedeljkovića, a „Glas Crnogorca“ posebno ističe glumačko umjeće Perse Katinski, „koja je ulogu Ružice majstorski izigrala“.

1898

Redakcija časopisa „Nevesinje“ i Društvo nikšićke čitaonice 28. septembra 1898.godine osniva prvo nikšićko Pjevačko društvo „Zahumlje“, u kojem počinje da radi i pozorišna sekcija. Tom odlukom Pozorišno društvo, koje je samostalno radilo sve do te godine, tiho se ugasilo i nastavilo je sa radom u okviru Pjevačkog društva.

U Sali Pekićeve kafane (kuća Vojvode Lazara Sočice), sekcija „Zahumlja“ izvela je dramu u tri čina „Arvanit“, Nikole I Petrovića. Prihod od predstave iznosio je 70 fiorina, a cijene ulaznica kretale su se od 20 do 60 novčića.

Zanimljivo je da je sekcija „Zahumlja“ u januaru 1899. godine izvela tri predstave, a nedjeljnik „Nevesinje“ piše da su „glumci pokazali osobito vještinu svoju“… U oktobru 1899. godine u Nikšić je došao glumac i reditelj Jovan Marković, za koga „Onogošt“ piše da je „komičar i to rođen… vrlo sposoban i jako osvaja publiku“. Za vrijeme višemjesečnog boravka, Marković, je u Nikšiću sa članovima „Zahumlja“ izveo desetak komada, istina, prema pisanju „Onogošta“, ne baš posjećenih, zbog kako je navedeno, „visokih cijena ulaznica“. Hroničari su zabilježili da je Marković, ubrzo morao da napusti Nikšić, jer je ostao bez sredstava za život, obrativši se javnim apelom: „…Ovdje sam sa mojom familijom, oko osam mjeseci na patnji, lišen najpotrebnijih sredstava za život. …Pritecite nam s Vašom novčanom moći kako bi mogli odavde otputovati …“ U avgustu 1900. godine bilježi se i zapaženo gostovanje pozorišne družine Dragutina Krsmanovića, koja je izvela šest predstava. Upečatljiv pozorišni događaj u decembru te godine bila je premijera „Opsade Nikšića“, drame u pet činova, autora Bekice Šobajića, a radnja je vezana za oslobađanje Nikšića od Otomanske imperije 1877. godine. Premijeri je prisustvovao Stojan Kovačević, istaknuti junak u borbama za Nikšić, čiji je lik igran na sceni. Sekcija „Zahumlja“ nastavlja sa radom i izvode se nove predstave. U Nikšiću se, na inicijativu Sima Šobajića, Nikole Lekovića i Milana Malenice, 1906. godine osniva još jedna pozorišna družina, u sklopu Zanatlijsko – radničkog udruženja. Pouzdano se zna da su u to vrijeme redovno izvođene predstave i da se posebna pažnja poklanjala izboru dramskih djela, a i broj gledalaca je znatno porastao. Knjaževo crnogorsko narodno pozorište gostovalo je u Nikšiću 1910. godine, a polovinom avgusta 1912. glumci Zanatsko-radničke sekcije izveli su predstavu „Slobodarka“. Odlomkom iz „Gorskog vijenca“ naredne godine obilježena je stogodišnjica od rođenja Petra II Petrovića Njegoša.

Gradsko pozorište (1928 – 1938)

Prvi svjetski rat prekida pozorišni život u Nikšiću, jer većina glumaca „Zahumlja“ odlazi na front. Mladi radnici su početkom 1919. godine osnovali društvo „Dobrica Milutinović“, po glumcu koji je iz pečalbarstva pomagao pozorišni život u Nikšiću. U Gimnaziji se naredne godine osniva društvo „Budućnost“. Uporedo počinju i izvode se radovi na domu Zanatlijsko-radničkog udruženja, koji su okončani 1925. godine. „Dom je podignut dobrovoljnim radom radnika i zanatlija, te prilozima građana i stanovništva iz okolnih sela“, zapisali su vjerni hroničari.. U Domu je izgrađena sala sa pozornicom, koja je imala 430 sjedišta u parteru, ložama i na galeriji. Nova zgrada sa udobnom salom zamijenila je pozornice u kafanama i dala upečatljiv doprinos kulturnom i društvenom preporodu međuratnog Nikšića. Dramska sekcija Zanalijsko-radničkog udruženja osnovana je 1925. godine i njome je rukovodio Mihailo Kovačević, poznati dramski umjetnik i direktor drame Novosadskog pozorišta. „Slobodna misao“ je početkom avgusta objavila vijest da se osniva Gradsko pozorište. Za upravnika je postavljen reditelj Milutin Plamenac. Gradsko pozorište je svečano otvoreno 26. februara 1928. godine. Deset godina kasnije, 7. novembra, Pozorište u Nikšiću je obustavilo rad. Svu imovinu, u vrijednosti od 10 000 dinara poklonilo je „Zahumlju“, koje je u novu zgradu uselilo 1930. godine. Gašenje Gradskog pozorišta za Nikšić je bio nenadoknadiv gubitak, jer je ono za deset godina rada, iako na amaterskoj osnovi, imalo ustaljen repertoar djela izuzetne dramske i literarne vrijednosti.

Narodno pozorište (1949 – 1965)

Nakon završetka drugog svjetskog rata, u Nikšiću je radilo KUD „Radoje Dakić“, u okviru koga je bila dramska sekcija. Nešto kasnije, to KUD-o je promijenilo naziv u „Zahumlje“. Sazrijevalo je mišljenje da entuzijazam nije dovoljan za kompletan pozorišni ugođaj, već da se treba pristupiti novim idejama. Odlukom Narodnog odbora osnovano je Narodno pozorište u Nikšiću, 15. marta 1949. godine.

Za upravnika je imenovan Veljko Šakotić, a za sekretara, glumac Veljko Mandić. Umjetnički rukovodilac bio je Radoje Gojkić (reditelj), a tehnički Milo Vukanović. Svečano otvaranje Pozorišta upriličeno je sa predstavom „Nemirna starost“ od Rahmanjinova, 4. juna 1949. godine. Narodno pozorište, je sve do potpunog gašenja 1965. godine (odluka o reorganizaciji crnogorskih pozorišta donošena je sedam godina ranije), imalo 116 premijera svih žanrova poznate domaće i svjetske dramaturgije. Odlukom Socijalističkog saveza radnog naroda Crne Gore, pored profesionalnog pozorišta u Nikšiću, sredinom minulog vijeka ukinuta su i pozorišta u: Cetinju, Pljevljima i Kotoru. Narodno pozorište u Nikšiću ostaće upamćeno i po tome što je za šesnaest godina svog rada okupljalo poznata imena južnoslovenskog glumišta, a istovremeno je iznjedrilo plejadu filmskih i pozorišnih stvaralaca, koji su svojim opusom obilježili domaću i inostranu filmsku produkciju. Administrativnim gašenjem profesionalnog pozorišta u Nikšiću ne prekida se teatarska nit stvaralaštva. Pozorišni život odvija se u kontinuitetu, ali kroz rad Kulturno umjetničkih društava („Zahumlje“, „Čelik“ i AKUD „Vuk Karadžić“). Dramski studio Centra za kulturu osnovan je 1980. godine i radio je kao poluprofesionalno pozorište. Studiom je rukovodio reditelj Goran Bulajić i za jedanaest godina rada njegova produkcija iscenirala je sedamnaest premijernih projekata.

Nikšićko pozorište (1999)

Odlukom Skupštine opštine Nikšić, u decembru 1999. godine, počinje sa radom Nikšićko pozorište, mada je ono producentski počelo sa radom tri mjeseca ranije (18. septembra) izvedbom predstave „Iz ničega u ništa“, Stevana Koprivice na Sceni 213. Institucionalno je definisano kao javna ustanova, odnosno profesionalno pozorište producentskog tipa, sa organizacionim i tehničkim službama. Prvi značajan korak u ostvarivanju definisanih akata i programa, Nikšićkog pozorišta od strane lokalne uprave i vodećeg privrednog subjekta u gradu – Željezare Nikšić je osnivanje Scene 213 i njena namjenska upotreba za pozorišni i drugi, teatru blizak, scenski život. Međutim, do kraja nejasno definisani propisi u vezi korišćenja Scene 213 uslovili su da je Nikšićko pozorište, novoformiranom preduzeću Sindčel moralo plaćati zakupninu sale Scene 213, i to po ekonomskom cjenovniku, sve do useljenja 2015. godine u rekonstruisanu zgradu nekadašnjeg bioskopa „18. septembar“, namjenski adaptiranu za potrebe Nikšićkog pozorišta. Administraciju Nikšićkog pozorišta, takođe je pratilo producentski „podstanarski život“. Sjedište Nikšićkog pozorišta, nakon osnivanja, bilo je u zgradi Narodnog pozorišta i bioskopa „Kultura“ (Njegoševa ulica br.19) sve do 2008. godine, kada je taj poznati nikšićki, crnogorski ali i jugoslovenski hram kulture srušen i na čijoj lokaciji je izgrađena stambeno-poslovna zgrada. Administracija Pozorišta preseljena je u zgradu društveno-političkih organizacija (Ulica Narodnih heroja br.10), gdje je radila sve do useljenja u novu zgradu Nikšićkog pozorišta 30. januara 2015. godine, na Trgu Save Kovačevića br. 5.

Pozorište u svom hramu

Useljenjem u rekonstruisanu zgradu nekadašnjeg bioskopa „18. septembar“, Pozorište je riješilo sve evidentne probleme u prostorno-tehničkom smislu. Sala Pozorišta je svečano otvorena 30. januara, 2015. godine, čime je zaokružena priča o stvaranju uslova za snažniji razvoj pozorišne umjetnosti i kulture uopšte. U pozorišnom hramu, publika ima priliku da uživa u najvećim dometima kulturno-umjetničkog stvaralaštva, jer je multimedijalna sala sa 412 sjedišta, rađena po standardima savremenog pozorišta, filma i muzike. Urađeni su i foajei, garderobe, šminkernice, baletska sala i koktel salon, upravno–administrativni prostor, kao i ostale prateće tehničke i pomoćne prostorije.

daske koje život znače

Pozorište živi

Nikšićko pozorište je u protekle dvije decenije rada u sopstvenoj produkciji imalo dvadeset sedam (27) premijera iz domaće i svjetske dramaturgije. Na godišnjem repertoaru, u prosjeku je ubilježilo po pedeset izvođenja iz sopstvene i isto toliko predstava iz produkcije gostujućih teatara, ali i sadržaje drugih vidova scenske umjetnosti (opera, balet, koncerti) i projekcije filmova domaće i inostrane produkcije. Posljednja decenija i po rada Nikšićkog pozorišta biće upamćena po obnavljanju „Međunarodnog festivala glumca“ koji je kroz dosadašnjih šesnaest izdanja profilisan u prestižnu glumačku smotru, po čijem modelu pozorišta u zemljama regiona organizuju slične festivalske forme.

Premijera iz domaće i svjetske dramaturgije

izvođenja godišnje domaće produkcije

Izvođenja godišnje gostujućih teatara

Uz obnavljanje Festivala ustanovljena je Nagrada „Veljko Mandić“, koja se na tradicionalno, na otvaranju te glumačke smotre uručuje istaknutim stvaraocima koji su svojim radom dali značajan doprinos razvoju dramske umjetnosti u Nikšiću i Crnoj Gori. Do sada su to prestižno priznanje dobili: Drago Malović, Branislav Mićunović, Blagota Eraković, Goran Bulajić, Mira Stupica, Dragica Tomas, Nikola Vavić, akademik Sreten Perović i Božo Koprivica. Izdavačka djelatnost Pozorišta, takođe je u posljednjih petnaest godina ostvarila zavidne rezultate. Objavljen je 41 broj časopisa „Pozorište“. U ediciji „Savremena drama“ štampana je zbirka „Drame“, Obrada Nenezića (2007. godine). U ediciji „Jubileji“ objavljene su tri knjige monografija o bogatoj pozorišnoj tradiciji u Nikšiću: „Magija traje / nikšićka pozorišna povijest 1884 – 2006“ (maj 2006; priređivač Radmilo Tadić), a 2009. godine drugo dopunjeno izdanje monografije „Magija traje“, priređivača Radmila Tadića i „Profesionalno pozorište u Nikšiću“ (2009), prof. dr Srđana Vukadinovića. Izdavačka djelatnost je u maju 2019. priredila teatrološko-teatrografsku izložbu „Crnogorska pozorišna povijest“, autorke Slavojke Marojević, a krajem 2020. godine, u saizdavaštvu sa CNP objavila je i promovisala teatrološko-filmografsku knjigu „Hamlet na korzou“, Milorada B. Boškovića, kao i nekoliko drugih publikacija vezanih za dramsku umjetnost.

Globalna zdravstvena i ekonomska kriza i recesioni budžetski planovi vidno su se odrazili na rad Pozorišta u posljednje tri godine. Za kontinuirani pozorišni život, pored adekvatnog scenskog prostora, neophodna je, makar minimalna, pomoć i podrška nadležnih organa i institucija, ali i privrednika grada. Sve to je potrebno zarad pozorišne umjetnosti i njene publike, koja će jedino tada moći da se osloni na mudru izreku drevnih civilizacija: „Ako hoćete da upoznate neki grad, onda prvo upoznajte njegovo Pozorište“.

A pozorište je dobro samo kada stvara. Tradiciju, svakako, treba poštovati! Ali, se od nje ne živi…!